10 vragen over het gespecialiseerd onderwijs
Als ouder wil je het beste voor je kind. Vooral als het gaat om onderwijs. Niet elk kind kan in het gebruikelijke onderwijs genoeg steun krijgen. Voor deze kinderen kan een speciaal soort onderwijs een goede mogelijkheid zijn. Zo is er bijvoorbeeld speciaal basisonderwijs (sbo), speciaal onderwijs (so) en voortgezet speciaal onderwijs (vso). Deze drie vormen samen noemen we gespecialiseerd onderwijs. In het gespecialiseerd onderwijs kunnen kinderen met speciale behoeften leren en groeien op een manier die bij hen past. In deze blog beantwoorden we 10 veelgestelde vragen over het gespecialiseerd onderwijs. Zo ben je goed geïnformeerd over de mogelijkheden voor jouw kind.
1. Wat is gespecialiseerd onderwijs?
Gespecialiseerd onderwijs is een vorm van onderwijs voor kinderen met bepaalde ondersteuningsbehoeften. Zij hebben bijvoorbeeld een lichamelijke, verstandelijke of zintuiglijke beperking. Of een gedrags- of ontwikkelingsstoornis. Om toegelaten te kunnen worden tot het gespecialiseerd onderwijs is een toelaatbaarheidsverklaring nodig. Binnen het gespecialiseerd onderwijs zijn er verschillende vormen, namelijk:
- Speciaal basisonderwijs (sbo): Dit onderwijs is gericht op kinderen die extra ondersteuning nodig hebben in het basisonderwijs, maar voor wie het speciaal onderwijs niet nodig is. Deze kinderen kunnen vaak de leerstof van de basisschool wel volgen. Zij hebben alleen wat meer begeleiding en een aangepast tempo nodig.
- Speciaal onderwijs (so): Dit is onderwijs voor kinderen die vanwege hun beperking of stoornis niet in staat zijn om het gebruikelijke basisonderwijs te volgen. So-scholen bieden intensieve begeleiding en een op maat gemaakt leerprogramma. Deze begeleiding en het programma sluiten aan op de persoonlijke behoeften van elk kind.
- Voortgezet speciaal onderwijs (vso): Dit onderwijs is bedoeld voor jongeren van 12 tot 20 jaar die extra ondersteuning nodig hebben bij het voortgezet onderwijs. Vso-scholen bieden de uitstroom naar arbeid of dagbesteding. Maar ook vmbo, havo en vwo. Net als gebruikelijke vo-scholen.

Verschillen met gebruikelijk onderwijs
Het belangrijkste verschil tussen gebruikelijk onderwijs en gespecialiseerd onderwijs is de mate van begeleiding en de aangepaste (onderwijs)programma's die worden aangeboden. In het gebruikelijke basisonderwijs en voortgezet onderwijs volgen kinderen een vast curriculum (leerplan) met standaard leerdoelen. Gespecialiseerd onderwijs is veel flexibeler en wordt aangepast aan de persoonlijke leerbehoeften van ieder kind. Kinderen leren in het gespecialiseerd onderwijs de basisvaardigheden zoals lezen en rekenen. Maar ze krijgen ook ondersteuning in sociale vaardigheden, emotionele ontwikkeling en zelfredzaamheid waardoor ze zo goed mogelijk voor zichzelf kunnen zorgen als nodig is.
2. Welke soorten gespecialiseerd onderwijs zijn er?
Gespecialiseerd onderwijs is onderverdeeld in vier clusters. Elk cluster richt zich op een specifieke groep kinderen met bepaalde beperkingen. Hieronder staat een overzicht van de verschillende clusters met een uitleg over hun doelgroep:
- Cluster 1: Dit cluster is gericht op kinderen met een visuele beperking. Dit zijn kinderen die blind of slechtziend zijn. Scholen binnen dit cluster bieden onderwijs. Maar ook revalidatieprogramma’s en trainingen in oriëntatie en mobiliteit. Kinderen leren dus hoe zij kunnen onderzoeken waar zij zijn en hoe zij zich in een ruimte goed kunnen bewegen. In cluster 1 worden kinderen geholpen om zo zelfstandig mogelijk te functioneren.
- Cluster 2: Dit cluster is voor dove of slechthorende kinderen. Scholen in cluster 2 bieden onderwijs in gebarentaal en spraakafzien. Ook is er aandacht voor de sociaal-emotionele ontwikkeling en de communicatie met anderen. Kinderen leren omgaan met hun gehoorbeperking en hoe zij zich kunnen redden in de horende wereld.
- Cluster 3: Dit cluster omvat scholen voor kinderen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking, of kinderen met een chronische ziekte. Voorbeelden hiervan zijn kinderen met het syndroom van Down, kinderen die afhankelijk zijn van hun rolstoel, of kinderen met epilepsie. De scholen in dit cluster bieden naast onderwijs ook vaak therapieën en medische zorg.
- Cluster 4: Dit cluster is voor zeer moeilijk opvoedbare kinderen, kinderen met psychiatrische stoornissen of stoornissen in het autistisch spectrum.
Elke cluster richt zich dus op een bepaalde groep kinderen. Met de juiste kennis en hulpmiddelen kan zo ieder kind zo goed mogelijk ondersteund worden.
3. Voor wie is gespecialiseerd onderwijs bedoeld?
Gespecialiseerd onderwijs is bedoeld voor kinderen die door hun beperking, ziekte of stoornis niet goed kunnen meekomen in het gebruikelijke onderwijs. Dit kan verschillende redenen hebben, zoals:
- Lichamelijke beperkingen: bijvoorbeeld kinderen die problemen hebben met bewegen (een motorische beperking). Zij hebben speciale hulpmiddelen nodig om te leren.
- Verstandelijke beperkingen: bijvoorbeeld kinderen met een lager IQ die moeite hebben met ingewikkelde taken. Zij vinden het vaak ook lastig om na te denken over dingen die je niet kunt zien of aanraken, zoals ideeën, gevoelens, of de toekomst.
- Zintuiglijke beperkingen: bijvoorbeeld kinderen die blind, slechtziend, doof of slechthorend zijn.
- Gedrags- of ontwikkelingsstoornissen: bijvoorbeeld kinderen met autisme, ADHD of een gedragsstoornis. Zij hebben vaak moeite met het begrijpen van sociale situaties en het reguleren van hun emoties.
De leeftijd van de kinderen in het gespecialiseerd onderwijs kan variëren van 4 tot 20 jaar. Speciaal basisonderwijs (sbo) en speciaal onderwijs (so) richten zich op kinderen vanaf 4 jaar. Vanaf ongeveer 12 jaar kunnen kinderen vanuit het sbo of so vaak terecht in het voortgezet speciaal onderwijs (vso). Totdat zij maximaal 20 jaar zijn. De leeftijdsgroep is dus erg breed. Zo kan gespecialiseerd onderwijs voor een lange periode goede ondersteuning bieden met een duidelijk doel. Van de vroege kinderjaren tot de voorbereiding op een vervolgopleiding, de arbeidsmarkt of dagbesteding.
4. Hoe weet ik of mijn kind naar het gespecialiseerd onderwijs moet?
Het kan lastig zijn om te bepalen of jouw kind beter tot zijn recht komt in het gespecialiseerd onderwijs. Soms is het al voor de vierde verjaardag van je kind duidelijk dat gespecialiseerd onderwijs nodig is. Dit is vaak zo bij kinderen met aangeboren beperkingen of ontwikkelingsstoornissen die vroeg zijn vastgesteld. Bij deze kinderen is er vaak al veel begeleiding nodig en onderzoek geweest voordat zij naar de basisschool gaan. Dan kan de stap naar gespecialiseerd onderwijs logisch zijn.
Soms wordt ook pas tijdens de basisschoolperiode duidelijk dat je kind extra ondersteuning nodig heeft. Zolang de school waar het kind op zit de extra ondersteuning kan bieden, hoeft je kind niet per se naar het gespecialiseerd onderwijs. De school moet wel in een ontwikkelingsperspectiefplan (OPP) de ondersteuning te beschrijven. Het kan ook zijn dat de school (na een tijdje) aangeeft dat ze niet de ondersteuning kan bieden die het kind nodig heeft. Dan is het nodig om te kijken naar een andere vorm van onderwijs. Dit kan bijvoorbeeld komen door blijvende leerproblemen, gedragsproblemen, of doordat het kind zich niet op zijn gemak voelt op de school. Leerkrachten spelen hierbij een hele belangrijke rol. Zij zien je kind bijna elke dag. Ze bekijken zijn gedrag goed en aandachtig vanuit hun ervaring. Leraren kunnen dan ook signalen opvangen dat er mogelijk meer nodig is dan wat de school op dat moment kan bieden.
Vaak wordt samen met ouders, de intern begeleider van de school en soms deskundigen van buitenaf (zoals een psycholoog of orthopedagoog) besloten om te onderzoeken of gespecialiseerd onderwijs beter bij je kind past. Om tot het gespecialiseerd onderwijs toegelaten te kunnen worden, is een toelaatbaarheidsverklaring nodig. Die moet de school aanvragen bij het samenwerkingsverband waarbij de school is aangesloten.

5. Welke vorm van gespecialiseerd onderwijs past bij mijn kind?
De vorm van gespecialiseerd onderwijs die het beste bij je kind past, hangt af van zijn of haar persoonlijke ondersteuningsbehoefte. De vier clusters in het gespecialiseerd onderwijs hebben elk een eigen specialisatie. Om de beste keuze te maken, is het belangrijk om samen met professionals te kijken naar wat je kind nodig heeft. Dit kunnen de volgende vragen zijn:
- Heeft je kind een zintuiglijke beperking, zoals slechtziendheid of doofheid? Dan is cluster 1 of 2 waarschijnlijk het meest geschikt.
- Heeft je kind een verstandelijke of lichamelijke beperking? Of een chronische ziekte? Dan is cluster 3 een logische keuze.
- Heeft je kind te maken met gedragsproblemen of een psychische stoornis zoals ass of ADHD? Dan past cluster 4 waarschijnlijk het beste.
Naast deze specifieke vragen over beperkingen, moet er ook gekeken worden naar de leerstijl van je kind. En zijn of haar sociale vaardigheden. En de mate van zelfstandigheid. Sommige kinderen leren het best in een omgeving waar veel structuur is en kleine klassen zijn. Anderen zitten juist beter op hun plek met een meer flexibele aanpak.
6. Hoe krijg ik een indicatie voor gespecialiseerd onderwijs voor mijn kind?
Voordat een kind naar het gespecialiseerd onderwijs kan gaan, is een officiële toelaatbaarheidsverklaring nodig. Dit noemen we ook wel een tlv. Dit is een bewijs dat je kind toegelaten kan worden in het gespecialiseerd onderwijs. Deze indicatie wordt gegeven door het samenwerkingsverband van scholen in jouw regio. Dit samenwerkingsverband bepaalt op basis van een zorgvuldige keuze of jouw kind in aanmerking komt voor het gespecialiseerd onderwijs. En zo ja, welke vorm van gespecialiseerd onderwijs het meest geschikt is.
De regels die zijn vastgesteld over wanneer een kind in aanmerking komt voor een plaats in het gespecialiseerd onderwijs verschillen per regio. Deze regels vind je op de website van het samenwerkingsverband in jouw regio. Het proces voor het verkrijgen van een indicatie verloopt meestal wel op de volgende manier:
- Aanmelding en observatie: Vaak start het proces met signalen vanuit de school, het kinderdagverblijf of vanuit de omgeving. Bijvoorbeeld de ouders of zorgverleners. Als er zorgen zijn over hoe een kind zich ontwikkelt, wordt er eerst goed naar het kind gekeken. Als het nodig is, kan daarna hulp van buitenaf ingeschakeld worden.
- Onderzoek: Als de signalen aanhouden, kan de school samen met ouders besluiten om een uitgebreider onderzoek te laten uitvoeren. Dit kan door een orthopedagoog, psycholoog of andere deskundige. Tijdens dit onderzoek wordt gekeken naar de cognitieve (verstandelijke), emotionele, en sociale ontwikkeling van het kind.
- Adviesgesprek: Op basis van het onderzoek wordt een adviesgesprek gehouden met de ouders, school, en eventuele andere betrokkenen. Hier wordt besproken welke stappen het beste zijn voor het kind.
- Aanvraag voor een toelaatbaarheidsverklaring: Als uit het onderzoek blijkt dat gespecialiseerd onderwijs nodig is, dient de school (of de ouders) een aanvraag in bij het samenwerkingsverband. Het samenwerkingsverband beoordeelt de aanvraag en beslist of er een tlv wordt gegeven.
- Toewijzing en plaatsing: Bij het toekennen van een tlv kijkt het samenwerkingsverband welke school of scholen binnen het gespecialiseerd onderwijs het beste past bij de behoeften van je kind. De plaatsing gebeurt meestal binnen de eigen regio of gemeente, zodat het kind zo dicht mogelijk bij huis naar school kan gaan. Ouders moeten het kind zelf aanmelden bij de school. Meestal volgt daarna een intakegesprek met de ouders. Een commissie van begeleiding van de school kijkt of het kind ook plaatsbaar is op deze school. Met andere woorden: kan de school de ondersteuning bieden die het kind nodig heeft? Of is toch een andere school voor gespecialiseerd onderwijs nodig?

7. Hoe vind ik een geschikte school binnen het gespecialiseerd onderwijs?
Het vinden van de juiste school binnen het gespecialiseerd onderwijs kan een uitdaging zijn. Meestal helpt het samenwerkingsverband met het zoeken van een geschikte school. Maar je mag als ouder ook zelf een voorkeur aangeven. Er zijn verschillende manieren om informatie te verzamelen over de mogelijkheden voor gespecialiseerd onderwijs:
- Het samenwerkingsverband: Zoals eerder genoemd, is het samenwerkingsverband in jouw regio een belangrijk startpunt. Het verband heeft een overzicht van de beschikbare scholen en kan adviseren welke school het beste past bij de ondersteuningsbehoefte van je kind. Vaak heeft het samenwerkingsverband ook contact met scholen buiten de eigen regio. Bijvoorbeeld voor wanneer er binnen de regio (nog) geen passende plek beschikbaar is.
- Schoolbezoeken: Na het advies van het samenwerkingsverband is het verstandig om zelf scholen te bezoeken. Zo kan je de sfeer te proeven, vragen stellen en zien hoe de begeleiding en onderwijsprogramma’s op de school eruitzien. Let tijdens deze bezoeken op de grootte van de klassen, de voorzieningen, en hoe de leraren met de leerlingen communiceren.
- Oudergesprekken: Probeer in contact te komen met andere ouders die kinderen hebben op de scholen waar je kind (misschien) naartoe gaat. Zij kunnen vertellen hoe het dagelijks op de school gaat en hoe zij en hun kinderen de school ervaren.
- Scholen op de kaart: Scholen op de kaart kan je helpen zoeken naar een geschikte school bij jou in de buurt. Op deze website kan je aanvinken dat je alleen wilt zoeken naar scholen voor gespecialiseerd onderwijs in jouw buurt. Je krijgt dan toegang tot allerlei informatie over de scholen. Bijvoorbeeld de onderwijsresultaten, de uitkomsten tevredenheidsonderzoeken en het aanbod van ondersteuning.
8. Welke scholen voor gespecialiseerd onderwijs zijn er bij mij in de buurt?
Om te weten welke scholen voor gespecialiseerd onderwijs er in jouw buurt zijn, kun je verschillende bronnen raadplegen:
- Het samenwerkingsverband: Het samenwerkingsverband kan je een overzicht geven van de scholen in je regio. Zij weet welke scholen gespecialiseerd zijn in welke clusters. Het samenwerkingsverband kan je doorverwijzen naar scholen die het beste aansluiten bij de behoeften van je kind.
- Scholen op de kaart: Op deze website kun je, door je postcode in te vullen, een overzicht krijgen van alle scholen bij jou in de buurt. Je kunt filteren op het gespecialiseerd onderwijs van jouw keuze. Vink hiervoor bijvoorbeeld speciaal basisonderwijs (sbo), speciaal onderwijs (so), of speciaal voortgezet onderwijs (vso) aan.
- Lokale netwerken: Vaak zijn er lokale ouderverenigingen of netwerken die informatie delen over gespecialiseerd onderwijs in de regio. Deze groepen kunnen nuttige tips geven over scholen en ook persoonlijke ervaringen delen.
- Gemeentewebsite: Sommige gemeenten hebben een overzicht van onderwijsvoorzieningen op hun website, inclusief opties voor gespecialiseerd onderwijs. Dit kan ook een goede bron zijn voor het vinden van scholen bij jou in de buurt.
9. Kan mijn kind wel naar het voortgezet onderwijs?
Ja, kinderen die het speciaal basisonderwijs (sbo) of speciaal onderwijs (so) hebben gevolgd, kunnen doorgaan naar het voortgezet onderwijs. De mogelijkheden hangen af van de ontwikkeling en het niveau van je kind. Na het basisonderwijs zijn er verschillende mogelijkheden:
- (Gebruikelijk) voortgezet onderwijs: Sommige kinderen maken zoveel vooruitgang in het speciaal basisonderwijs dat zij kunnen doorstromen naar het gebruikelijke voortgezet onderwijs (praktijkonderwijs, vmbo, havo, vwo). Dit gebeurt vaak in overleg met de basisschool en het voortgezet onderwijs. Er wordt dan gekeken naar de mogelijkheden voor eventuele extra ondersteuning op de vo-school.
- Voortgezet speciaal onderwijs: Voor kinderen die nog steeds veel begeleiding nodig hebben, is er het voortgezet speciaal onderwijs (vso). Hier kunnen jongeren onderwijs volgen op drie mogelijke manieren: uitstroom Arbeid, Dagbesteding of Vervolgonderwijs (vmbo, havo, of vwo). Die laatste is in een omgeving die aangepast is aan de specifieke behoeften van het kind. Zo is er net als bij het so en sbo meer persoonlijke aandacht en zijn de klassen kleiner.
De school van je kind zal samen met jou en je kind een advies geven over welke vorm van voortgezet onderwijs het beste past. Dit gebeurt op basis van de leerresultaten, de sociale en emotionele ontwikkeling van je kind, en de mogelijkheden die er zijn binnen jullie regio.
10. Kan mijn kind later een gewone baan krijgen?
De mogelijkheden voor je kind om later een gebruikelijke baan te krijgen, hangen af van het type gespecialiseerd onderwijs dat hij of zij volgt en de individuele ontwikkeling. Gespecialiseerd onderwijs, met name het voortgezet speciaal onderwijs, biedt verschillende ontwikkelingspaden die gericht zijn op een toekomst in het arbeidsleven:
- Vervolgonderwijs: Kinderen die in het vso een diploma behalen op vmbo-, havo-, of vwo-niveau, kunnen net als hun leeftijdsgenoten doorstromen naar het mbo, hbo, of zelfs de universiteit. Na het afronden van hun middelbare school krijgen zij hetzelfde diploma als kinderen op het reguliere vo. Hiermee kunnen ze dan ook een gebruikelijk carrièrepad volgen.
- Arbeidsmarktgericht onderwijs: Sommige kinderen volgen binnen het vso een traject dat specifiek gericht is op de arbeidsmarkt. Ze leren praktische vaardigheden die hen voorbereiden op een baan in bijvoorbeeld de techniek, zorg, of administratie. Na het afronden van hun opleiding ontvangen ze een schooldiploma voortgezet speciaal onderwijs. Daarmee kunnen ze direct zoeken naar een baan die bij hun vaardigheden en interesses past.
- Dagbesteding: In sommige gevallen zullen kinderen door hun beperking of stoornis niet in staat zijn om een vervolgopleiding te doen. Voor deze jongeren wordt een traject van dagbesteding voorbereid. Dit kan bijvoorbeeld een plek zijn bij een zorgboerderij, een zorgwerkplaats, of een andere instelling waar ze overdag aan zinvolle activiteiten kunnen deelnemen. Na het afronden van de vso krijgen jongeren een schooldiploma voortgezet speciaal onderwijs. Soms komt een kind niet in aanmerking komt voor een schooldiploma. Bijvoorbeeld omdat hij niet alle vakken gehaald heeft. In dat geval krijgt hij een overgangsdocument van het vso.
Om in aanmerking te komen voor dagbesteding moet je een indicatie aanvragen bij je gemeente of bij je zorgkantoor. Dagbesteding is in Nederland geregeld vanuit de zorgwetten Wet langdurige zorg (Wlz) en Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). De vso-school kan je helpen met de aanvraag.
Het vso biedt daarnaast begeleiding en advies om te bepalen welk traject het beste aansluit bij de capaciteiten en wensen van je kind. Het doel is altijd om je kind een zo zelfstandig en fijnst mogelijke toekomst te geven binnen de mogelijkheden die er zijn.
Conclusie
Gespecialiseerd onderwijs biedt een belangrijke en op maat gemaakte omgeving voor kinderen die extra ondersteuning nodig hebben. Als ouder is het belangrijk om goed geïnformeerd te zijn over de mogelijkheden en te weten dat er verschillende paden zijn die je kind kan volgen. Het hangt allemaal af van de unieke behoeften van je kind. Werk samen met scholen, samenwerkingsverbanden en andere professionals. Want samen zorg je ervoor dat je kind het onderwijs en de begeleiding krijgt die hij nodig heeft. En kan je kind zich zo goed mogelijk ontwikkelen en groeien.
Bronnen:
- Rijksoverheid.nl: Informatie over onderwijs, speciaal onderwijs en samenwerkingsverbanden.
- Ouders.nl: Artikelen en informatie over de keuzes en uitdagingen rondom speciaal onderwijs.
- Staatsblad 2021, 179 | Overheid.nl > Officiële bekendmakingen (officielebekendmakingen.nl)